تحلیل تطبیقی ساختار فیزیکی متروی تهران، پیونگ‌یانگ و مسکو با تأکید بر اصول پدافند غیرعامل

پدافند غیر عامل در مترو یکی از مهم ترین مباحث در بحث امنیت جان شهروندان در ایران می باشد که متاسفانه کمتر به آن پرداخته شده است. زیرساخت‌های حمل‌ونقل درون‌شهری، به‌ویژه مترو، به‌عنوان شریان حیاتی شهرها شناخته می‌شوند. در شرایط بحران یا جنگ، این فضاها از جمله اهداف اصلی دشمن برای ایجاد اختلال در عملکرد کشور هستند. در این مقاله با هدف کاهش آسیب‌پذیری این شبکه‌ها، به تحلیل ساختار فیزیکی مترو در سه شهر تهران، پیونگ‌یانگ و مسکو از منظر پدافند غیرعامل پرداخته شده است. روش تحقیق توصیفی–تحلیلی و مبتنی بر منابع اسنادی است.

۱. مقدمه پدافند غیر عامل در مترو:

با توجه به موقعیت ژئوپولیتیک ایران و سوابق تاریخی تهدیدات خارجی، ضرورت توجه به اصول پدافند غیرعامل در طراحی زیرساخت‌های شهری کاملاً مشهود است. حملات امروزی عمدتاً به مراکز جمعیتی و حیاتی کشور معطوف‌اند. شبکه مترو، با توجه به ماهیت زیرزمینی و نقش حیاتی در جابه‌جایی شهروندان، نیازمند بررسی‌های ویژه‌ای از این منظر است.

۲. مفهوم پدافند غیرعامل در مترو:

پدافند غیرعامل مجموعه‌ای از تدابیر غیرمسلحانه برای کاهش آسیب‌پذیری انسان‌ها، زیرساخت‌ها و تجهیزات حیاتی در برابر تهدیدات است. از جمله اصول آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• استتار

• اختفا

• پوشش

• فریب

• پراکندگی

• مقاوم‌سازی

این اصول در طراحی معماری، سازه‌ای و تأسیساتی ایستگاه‌های مترو نقش مهمی دارند.

۳. مؤلفه‌های کالبدی مترو و اصول دفاعی:

۳.۱ جایگاه ساخت سازه:

ساخت مترو باید به گونه‌ای صورت گیرد که در زمان جنگ بتوان از آن به‌عنوان پناهگاه استفاده کرد. نزدیکی ایستگاه‌ها به مراکز امنیتی و امکان دسترسی ایمن از معیارهای مهم است.

۳.۲ نمای داخلی و خارجی:

نباید ساختار و نما به گونه‌ای باشد که توجه دشمن را به‌راحتی جلب کند؛ طراحی باید ساده، غیرقابل تمایز و مشابه سایر سازه‌های عمومی باشد.

۳.۳ ورودی‌ها و مسیرهای فرار:

تعدد ورودی و خروجی، مسیرهای اضطراری، و استتار مسیرها از اهمیت زیادی برخوردارند. کمبود خروجی، آسیب‌پذیری را به‌شدت افزایش می‌دهد.

۳.۴ فضاهای چندمنظوره:

در زمان بحران، فضاهای مترو باید به‌عنوان درمانگاه، محل اقامت موقت، یا انبارهای اضطراری استفاده شوند.

۳.۵ سازه و تأسیسات:

مقاومت سازه‌ای در برابر انفجار، نفوذ هوا و آتش‌سوزی الزامی است. همچنین، شبکه تهویه، برق اضطراری، و سیستم‌های پشتیبانی باید مستقل و ایمن طراحی شوند.

۴. تحلیل تطبیقی متروی تهران، پیونگ‌یانگ و مسکو:

جدول ۱: مقایسه تطبیقی متروهای تهران، پیونگ‌یانگ و مسکو از دیدگاه پدافند غیرعامل

اصل پدافند غیرعامل	متروی تهران	متروی پیونگ‌یانگ	متروی مسکو
استتار	فاقد فضای چندمنظوره و امکانات پناهگاهی	مجهز به تأسیسات پناهگاهی (درمانگاه، انبار غذا و دارو، تصفیه هوا، سوخت)	ایستگاه‌ها دارای فضاهای چندمنظوره مانند موزه، تئاتر و فروشگاه قابل استفاده به عنوان پناهگاه
اختفا	عمق متوسط ۱۰ تا ۲۰ متر؛ آسیب‌پذیر در برابر تهدیدات	عمق بین ۵۰ تا ۱۰۰ متر (در برخی نواحی ۱۵۰ متر)	عمق متوسط ۲۰ متر؛ مسیرهای اضطراری به اماکن مهم دولتی و نظامی
پوشش	استفاده از بتن معمولی؛ نمای بدون استتار خاص	پوشش‌های مقاوم و طراحی همگون با محیط برای عدم جلب توجه	نمای ساده و مصالح مقاوم با طراحی غیربرجسته جهت پوشش و استتار
فریب	فاقد تنوع فضایی برای گمراه‌سازی دشمن	تنوع بالا در فضاهای خدماتی با هدف گمراه‌سازی دشمن	تنوع در کاربری‌ها؛ فضاهای عمومی قابل استفاده در شرایط جنگی
تفرقه و پراکندگی	مسیرهای خروج اضطراری محدود؛ دو خروجی اصلی در ایستگاه‌ها	مسیرهای مجزا برای کنترل بحران؛ مرکز کنترل در هر ایستگاه	مسیرهای اضطراری و ورودی-خروجی‌های متعدد به اماکن مهم و دولتی
مقاوم‌سازی و استحکامات	مقاوم‌سازی محدود در برخی بخش‌ها؛ فاقد سیستم کامل مدیریت بحران	طراحی مقاوم در برابر انفجار و حملات شیمیایی	مقاومت بالا در برابر انفجار؛ اتصال به مراکز امنیتی زیرزمینی

جدول ۲: مقایسه تطبیقی متروهای تهران، پیونگ‌یانگ، مسکو و تل‌آویو (اسرائیل) بر اساس اصول پدافند غیرعامل

معیار / کشور	تهران	پیونگ‌یانگ	مسکو	تل‌آویو (اسرائیل)
عمق ایستگاه‌ها	۱۰–۲۰ متر (کم)	۵۰–۱۵۰ متر (بسیار زیاد)	۲۰–۶۰ متر (متوسط)	۲۵–۴۵ متر (متوسط)
قابلیت استفاده پناهگاهی	محدود	بسیار بالا (درمانگاه، تصفیه هوا، پناهگاه کامل)	بالا (مسیر اضطراری به مراکز حساس)	متوسط (برخی ایستگاه‌ها با پناهگاه ضد بمب طراحی شده‌اند)
تعداد مسیرهای فرار و اضطراری	۲ خروجی اصلی برای اغلب ایستگاه‌ها	مسیرهای فرار مستقل در هر ایستگاه	مسیرهای سری و اضطراری گسترده	ایستگاه‌ها دارای ورودی-خروجی‌های چندگانه و سیستم هشدار زودهنگام
مقاومت سازه در برابر تهدیدات	محدود به برخی نواحی حساس	طراحی شده برای مقاومت در برابر حمله هسته‌ای	مقاوم‌سازی گسترده در خطوط مرکزی	دارای سامانه‌های ضد موشک، مقاوم‌سازی در برابر حملات سایبری و شیمیایی
فضای چندمنظوره در بحران	به‌طور محدود و غیر یکپارچه	فضاهای چندکاربرده برای اسکان و درمان	ایستگاه‌هایی با کاربری‌های مکمل فرهنگی/امنیتی	برخی ایستگاه‌ها مجهز به ذخیره تجهیزات پزشکی، غذا و آب
سیستم هشدار و مدیریت بحران	ضعیف، فاقد سامانه مدیریت یکپارچه بحران	سامانه‌های کنترلی محلی در هر ایستگاه	شبکه هدایت مرکزی با زیرساخت پنهان	یکپارچه با سامانه هشدار دفاع هوایی اسرائیل (Iron Dome Integration)
میزان انطباق با اصول پدافند غیرعامل	پایین	بسیار بالا	بالا	بالا (با تمرکز ویژه بر تهدیدات موشکی و تروریستی)

 

 تحلیل:

• متروی پیونگ‌یانگ بیشترین هماهنگی را با اصول پدافند غیرعامل دارد.

• مسکو و تل‌آویو هر دو از نظر عمق، پایداری سازه و طراحی اضطراری بسیار قوی هستند.

• تهران در زمینه‌هایی مانند مسیرهای اضطراری، استفاده چندمنظوره از فضا، و عمق ایستگاه‌ها نیازمند ارتقا است.

• تل‌آویو به‌ویژه در حوزه دفاع سایبری، سیستم هشدار موشکی، و اتصال به پدافند ملی (گنبد آهنین) دارای ساختاری پیشرفته و مدرن است که بر پایه تهدیدات واقعی منطقه‌ای طراحی شده.

جدول 3: مقایسه تطبیقی ساختار فیزیکی مترو در کشورهای منتخب از دیدگاه پدافند غیرعامل

کشور / شهر	عمق ایستگاه‌ها	قابلیت پناهگاهی	مسیرهای اضطراری	مقاومت سازه‌ای	فضای چندمنظوره	سیستم هشدار / دفاعی	سطح انطباق با پدافند غیرعامل
آلمان (برلین)	۵–۳۰ متر	متوسط (برخی ایستگاه‌ها با طراحی مقاوم)	دارد، اما پراکنده	مناسب، مقاوم در برابر فشار و آتش	محدود	سامانه هشدار شهری	متوسط
فرانسه (پاریس)	۱۰–۲۵ متر	محدود به مناطق کلیدی	اغلب فاقد خروجی اضطراری مستقل	مقاوم در برابر انفجار محدود	ندارد	سامانه هشدار عمومی	پایین تا متوسط
بریتانیا (لندن)	تا ۶۰ متر در برخی خطوط	بالا (برخی ایستگاه‌ها پناهگاه زمان جنگ جهانی دوم بوده‌اند)	گسترده و منسجم	مقاوم‌سازی گسترده در هسته مرکزی	متوسط	سیستم هشدار ملی COBRA	بالا
چین (پکن)	۱۵–۴۰ متر	بالا (برخی ایستگاه‌ها طراحی‌شده برای پناهگاه)	مسیرهای اضطراری و اتصالات زیرزمینی زیاد	مقاوم‌سازی در پروژه‌های جدید	در برخی ایستگاه‌ها	سیستم نظارت مرکزی با دوربین و هشدار صوتی	بالا
ژاپن (توکیو)	۱۰–۴۵ متر	مقاوم در برابر زلزله اما فاقد طراحی دفاعی کامل	محدود و وابسته به خط	عالی در برابر زلزله؛ ضعیف در برابر حمله نظامی	برخی ایستگاه‌ها چندمنظوره	سیستم هشدار زلزله، نه حمله	متوسط رو به بالا
ترکیه (استانبول)	۱۵–۳۰ متر	محدود	برخی ایستگاه‌ها با خروج اضطراری	مقاوم‌سازی در پروژه‌های اخیر	به‌صورت محدود	هشدار شهری در شرایط ویژه	متوسط

 

تحلیل کلیدی:

• لندن و پکن از نظر پدافند غیرعامل در رده‌های بالا قرار می‌گیرند، به‌ویژه لندن با تجربه جنگ جهانی.

• ژاپن تمرکز اصلی را بر زلزله دارد، نه حمله نظامی؛ از این رو پدافند غیرعامل آن ناقص ولی ساختار سازه‌ای بسیار مقاوم است.

• پاریس و برلین اگرچه از نظر حمل‌ونقل کارآمد هستند، اما تمهیدات دفاعی آنها در سطح پایینی است.

• چین (پکن، شانگهای و …) در دهه اخیر پروژه‌هایی با هدف پناهگاه‌سازی انجام داده که بسیاری از ایستگاه‌ها را تبدیل به مراکز ایمن کرده‌اند.

۴.۱ متروی تهران:

• عمق متوسط ۱۰ تا ۲۰ متر

• فاقد فضاهای چندمنظوره مشخص برای پناهگاه

• دو خروجی اصلی بدون مسیر اضطراری مستقل

• تجهیزات تهویه و برق اضطراری محدود

۴.۲ متروی پیونگ‌یانگ:

• عمق تونل‌ها بین ۵۰ تا ۱۵۰ متر

• طراحی شده با کاربری پناهگاهی

• سیستم تصفیه هوا، درمانگاه، انبار سوخت و غذا

• ظرفیت پناه‌دهی به بیش از ۱.۵ میلیون نفر

۴.۳ متروی مسکو:

• عمق تونل‌ها حدود ۲۰ تا ۶۰ متر

• دارای مسیرهای سری به مراکز مهم دولتی

• فضاهای چندکاربرده مانند موزه و سالن نمایش

• طراحی مقاوم در برابر حملات موشکی و هوایی

۵. پیشنهادات اجرایی:

بر اساس یافته‌های مقاله، پیشنهادات زیر برای بهسازی متروهای ایران ارائه شده است:

• افزایش عمق ساخت متروها در مناطق کلیدی

• طراحی ورودی‌های پنهان و مسیرهای اضطراری مجزا

• استفاده از مصالح مقاوم و استتار نماها

• ایجاد فضاهای چندمنظوره برای دوران بحران

• آموزش کارکنان مترو در حوزه پدافند غیرعامل

• استقرار سیستم‌های تهویه و انرژی مستقل

۶. نتیجه‌گیری:

اگرچه متروی تهران از نظر سطح خدمات حمل‌ونقل شهری پیشرفت‌های قابل توجهی داشته، اما از منظر پدافند غیرعامل نسبت به متروهای مسکو و پیونگ‌یانگ در سطح پایین‌تری قرار دارد. با اصلاحات ساختاری، طراحی معماری مبتنی بر دفاع غیرعامل، و ارتقای سیستم‌های اضطراری، می‌توان نقش مترو در تأمین امنیت جمعی در شرایط بحران را تقویت کرد.

فهرست مراجع مقاله:

1. کاظمی، شهربانو؛ تبریزی، نازنین.
   
   ارزیابی ایمنی فضای شهری با تأکید بر شاخص‌های پدافند غیرعامل (نمونه موردی: شهر آمل)،
   
   فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی شهری، سال سوم، شماره ۹، بهار ۱۳۹۴، صص ۱۱-۲۶.

2. زنده‌وز، کاظم؛ آقاحسنی، همازاد.
   
   شناسه محتوای پژوهش: 26910، بدون ذکر نام نشریه.

3. زارعی، غلامرضا؛ جباری، پرویز؛ زمانی، سعید.
   
   بررسی ملاحظات پدافند غیرعامل در حمل‌ونقل درون‌شهری (مطالعه موردی: متروی تهران)،
   
   اولین کنفرانس اقتصاد و مدیریت کاربردی با رویکرد ملی، ۱۳۹۳.

4. جلالی فراهانی، غلامرضا؛ شمسایی زفرقندی، فتح‌الله؛ غضنفری، مصطفی؛ قنبری‌نسب، علی.
   
   تعیین و رتبه‌بندی تهدیدات انسان‌ساز در اجزای اصلی ایستگاه‌های مترو،
   
   دوفصلنامه علمی-پژوهشی، شماره ۴، پاییز ۱۳۹۲.

5. ندری، محمد.
   
   سیستم‌های راه‌آهن شهری (مترو)،
   
   چاپ اول، تهران: شرکت بهره‌برداری راه‌آهن شهری تهران و حومه، ۱۳۸۷.

6. سلطان‌وی، علی؛ فلاح‌منشادی، افروز.
   
   یکپارچه‌سازی سیستم حمل‌ونقل، راهکاری در جهت دستیابی به حمل‌ونقل پایدار (مطالعه موردی: شیراز)،
   
   فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات شهری، شماره ۵، زمستان ۱۳۹۱.

7. رضازاده، راضیه؛ رادمند، مژگان.
   
   نقش مترو در توسعه‌ی شهری،
   
   مجله مدیریت شهری، شماره‌های ۱۳ و ۱۴، سال ۱۳۸۴، صص ۴۲–۵۱.

8. غلام‌پور، یدالله؛ عراقی، مرتضی.
   
   ارزیابی مدیریتی سیستم حمل‌ونقل عمومی درون‌شهری در جهت دستیابی به حمل‌ونقل پایدار (مطالعه موردی: شهر بیرجند)،
   
   ششمین کنفرانس ملی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری، آبان ۱۳۹۳.

9. سایت رسمی متروی تهران
   
   www.tehranmetro.com

10. Coburn, A. W.
    
    International Vulnerability Assessment to Development Planning Disaster Management in a Metropolitan Area,
    
    Japan, 1993.

11. نیازی، کیوان؛ ستایشی، زهرا؛ غریبی، سحر.
    
    مقایسه‌ی تطبیقی ساختار فیزیکی متروی تهران، پیونگ‌یانگ و مسکو از دیدگاه پدافند غیرعامل.
    
    فصلنامه علمی – پژوهشی، بانک اطلاعات علمی SID، تهران، ۱۳۹۴.
12. ‎کانال عمومی مدرسه تکنولوژی شهرسازی پردیس کیمیافکر (منبع تصاویر)

لطفا نظرات و ایده های خود را در این رابطه در پایین همین پست بنویسید تا مورد استفاده محققان و متخصصان و مسئولان قرار گیرد.