ساخت و سازمان شهر از قرن یکم هجری تا قرن چهارم هجری (۷ تا ۱۱ میلادی)
در روزگاری دور، پس از ظهور اسلام، دولت اسلامی نوپایی شکل گرفت. در آغاز، این دولت بیشتر بر پایه مفاهیم دینی و سنتی اداره می‌شد. اما با گذر زمان و به‌ویژه با قدرت گرفتن عباسیان و فروپاشی حکومت امویان، اتفاقی مهم رخ داد: تولد یک امپراطوری اسلامی متمرکز. عباسیان با تکیه بر تجربه دیوان‌سالاران و جنگاوران ایرانی، ساختار حکومتی پیچیده‌تری را بنا نهادند؛ ساختاری که یادآور شکوه حکومت ساسانیان پیش از اسلام بود.
حکومت عباسی نه‌تنها بر اساس دین، بلکه با بهره‌گیری از سازمان‌های اداری منظم و پیچیده‌ای اداره می‌شد. دیوان‌ها (وزارتخانه‌ها) در همه عرصه‌های زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم نفوذ کردند. این حکومت در عمل، مانند دولت‌های کهن ایرانی، تمام ابزار تولید از زمین‌های کشاورزی تا کارگاه‌های صنعتی و بازارها را در اختیار گرفت و به صورت دیوانی و سازمان‌یافته اداره کرد.
دولت عباسی با ایجاد نهادهایی چون دیوان وزارت، دیوان قضا، دیوان شرطه (نیروی انتظامی)، دیوان استیفا (مالیات و دارایی) و حتی دیوان برید (پست و ارتباطات)، ساختاری همه‌جانبه پدید آورد. این دیوان‌ها بیشتر از الگوهای ساسانی الهام گرفته شده بودند، اما با رنگ و لعاب شریعت اسلامی تطبیق یافته بودند.
شهر، آینه‌ای از دیوان
این ساختار دیوانی، شهرها را نیز دگرگون ساخت. شهر دیگر فقط محل سکونت نبود؛ بلکه به پایگاهی برای اداره، تولید و زندگی اجتماعی تبدیل شد. دیوانیان، نظامیان، و اشراف، در شهرها مستقر می‌شدند و در تعامل با اقشار مختلف جامعه شهری، روستایی و ایلی، نوعی وحدت اقتصادی و اجتماعی پدید می‌آمد. مردم، مالیات و خراج خود را به صورت جمعی به دولت می‌پرداختند؛ درست مانند سنت‌های دیرینه ایرانی.
در این دوره، شهرها نقشی فراتر از یک فضای فیزیکی داشتند. آنها نماد نظام حکومتی بودند و روابط پیچیده میان حکومت مرکزی و نهادهای محلی در قالب فضای شهری بازتاب می‌یافت. شهر به نوعی به مرکز منطقه‌ای تبدیل می‌شد که نفوذ و اقتدار سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را در محدوده‌ای گسترده اعمال می‌کرد.
بغداد؛ الگویی نو با ریشه‌های کهن
شاهکار عباسیان در این مسیر، شهر بغداد بود؛ شهری که به دستور خلیفه منصور طراحی و ساخته شد. بغداد به صورت دایره‌ای شکل در کنار رود دجله بنیان گذاشته شد و چهار دروازه عظیم داشت که به چهار مسیر اصلی ارتباطی باز می‌شدند. در مرکز شهر، کاخ خلیفه و مسجد جامع جای گرفته بودند؛ نشانی از اقتدار دینی و سیاسی.
در اطراف میدان اصلی، خانه‌های امرا، وزرا و دیوانیان قرار داشت و محلات شهری به اقوام، قبایل و اصناف گوناگون اختصاص داده شده بود. برای هر محله بازار، مسجد و حمام ساخته شده بود. بازار شهر چنان بزرگ و سازمان‌یافته بود که هر صنف و حرفه، محل مشخصی برای فعالیت داشت.
در واقع بغداد، نمونه‌ای کامل از شهر قدرت، شهر دیوان، و شهر بازار بود. ساختار فضایی آن، بازآفرینی الگوهای قدیمی شهری مانند کهن‌دژ (محل حاکم و دیوان)، شارستان (شهر درونی برای خواص) و ربض (مناطق مردمی و اصناف) بود که حالا با ساختاری تازه و اسلامی، تجدید حیات یافته بودند.
خودمختاری در دل تمرکز
در همین دوران، یک اصل بسیار مهم و کهن از دل تاریخ دوباره زنده شد: خودمختاری محلی در دل حکومت مرکزی. هرچند شهرها و مناطق مختلف زیر نظر خلیفه بودند، اما درون خود استقلال سیاسی و اقتصادی نسبی داشتند. این اصل، زمینه‌ساز شکل‌گیری حکومت‌های منطقه‌ای مانند طاهریان در خراسان، صفاریان در سیستان و سامانیان در ماوراءالنهر شد؛ حکومت‌هایی که با وجود تبعیت از خلافت عباسی، خود مختار بودند.
ویژگی مهم این ساختار، اداره حکومت از طریق کارگزاران دیوانی و با تکیه بر مالکیت عمومی دولت بر زمین، آب و منابع ثروت بود؛ الگویی که ریشه در سنت‌های کهن ایرانی داشت و حالا با شریعت اسلامی سازگار شده بود.
نکات امتحانی مهم از متن “ساخت و سازمان شهر از قرن ۱ تا ۴ هجری (۷ تا ۱۱ میلادی)”
1. دوره عباسیان و دولت متمرکز اسلامی:
شکل‌گیری دولت اسلامی با سقوط امویان و روی کار آمدن عباسیان.
استفاده از ساختارهای دیوانی دولت ساسانی در قالب دولت اسلامی.
نقش ایرانیان (دیوان‌سالاران و جنگاوران) در سازماندهی ساختار حکومت.
2. دیوان‌سالاری و مالکیت دولتی:
دولت عباسی مالکیت عالیه بر منابع تولید (زمین، آب، تجارت، صنعت) داشت.
الگوی دولت ساسانی در قالب مالکیت شرعی اسلامی بازتولید شد.
اخذ مالیات به صورت جمعی از روستا، شهر و ایل.
3. دیوان‌ها و سازمان اداری:
ایجاد دیوان‌های متعدد نظیر: دیوان وزارت، شرطه (نظامی)، استیفا (مالی)، برید (پست)، قضا (عدالت) و محتسب (شهری).
نقش وزیر به عنوان نماینده خلیفه در اداره سرزمین‌های تابعه.
4. شهر و سازمان فضایی:
شهر بازتاب ساختار دیوانی و دولت مرکزی بود.
شهر بغداد به عنوان الگوی شهر اسلامی طراحی شد: دایره‌ای، با کاخ خلیفه و مسجد در مرکز، دیوارهای دفاعی، و تقسیم‌بندی به چهار بخش.
ساختار فضایی برگرفته از الگوی کهن دژ، شارستان و ربض.
5. خودمختاری محلی در دل دولت واحد اسلامی:
دولت عباسی با پذیرش خودمختاری محلی، انسجام سیاسی-مذهبی خود را حفظ کرد.
تشکیل حکومت‌های منطقه‌ای مانند طاهریان، صفاریان و سامانیان.
📝 پرسش‌های چهارگزینه‌ای همراه با پاسخ‌های تشریحی
❓ پرسش 1:
نقش ایرانیان در سازماندهی دولت عباسی بیشتر به چه صورت بود؟
A) صرفاً نظامی
B) تأسیس شهرهای جدید
C) دیوان‌سالاری و سامان‌دهی اداری
D) تجارت و بازرگانی
✅ پاسخ درست: C
ایرانیان در ساختاردهی دولت عباسی با انتقال تجربیات دیوان‌سالاری ساسانی نقش کلیدی داشتند.
❓ پرسش 2:
کدام‌یک از موارد زیر از دیوان‌های سازمان‌یافته در دوره عباسیان نیست؟
A) دیوان شرطه
B) دیوان برید
C) دیوان فلسفه
D) دیوان استیفا
✅ پاسخ درست: C
دیوان فلسفه وجود نداشت؛ سایر گزینه‌ها مربوط به نهادهای اداری دوره عباسی هستند.
❓ پرسش 3:
ساختار شهر بغداد در دوره منصور عباسی برگرفته از کدام الگوی پیشین بود؟
A) شهر رومی
B) شهر هلنی
C) شهر ساسانی (کهن‌دژ، شارستان، ربض)
D) شهر یونانی
✅ پاسخ درست: C
ساختار فضایی بغداد از الگوی ساسانی شهر ایرانی (کهن‌دژ، شارستان، ربض) الگو گرفته بود.
❓ پرسش 4:
اصلی‌ترین ویژگی ساختار مالکیت در دولت عباسی چه بود؟
A) مالکیت صرفاً قبیله‌ای
B) مالکیت فردی بر پایه خرید و فروش
C) مالکیت عالیه دولتی بر منابع تولید
D) مالکیت آزاد و نامتمرکز
✅ پاسخ درست: C
مالکیت منابع تولید در دست دولت بود، با الگوبرداری از ساسانیان و تطبیق با شریعت.
❓ پرسش 5:
دلیل اصلی شکل‌گیری حکومت‌های محلی مانند طاهریان و صفاریان چه بود؟
A) ناتوانی عباسیان در حفظ قدرت مرکزی
B) پذیرش اصل خودمختاری محلی در دل دولت واحد
C) دخالت قبایل عرب در شرق ایران
D) فروپاشی اقتصادی خلافت عباسی
✅ پاسخ درست: B
عباسیان با حفظ ساختار سیاسی واحد، اجازه تشکیل حکومت‌های محلی را برای مدیریت بهتر دادند.
❓ پرسش 6:
اصطلاح «شهر – دیوان» در این متن به چه معناست؟
A) شهری که مخصوص خانواده دیوانیان بوده
B) شهرهای تجاری
C) شهرهایی با تمرکز سازمان‌های حکومتی و دیوانی
D) شهرهایی با ساختار بدون دیوان
✅ پاسخ درست: C
منظور از شهر-دیوان شهری است که محل استقرار دیوان‌ها و ادارات حکومت مرکزی بوده است.
متن نکات امتحانی و سوالات را به صورت رمزگذاری‌شده با حروف اختصاری، کلیدواژه‌ها، و الگوهای ساده ارائه می‌کنم تا بتوانید سریع‌تر و راحت‌تر مرور و به خاطر بسپارید.
✅ نکات امتحانی به شیوه رمزگذاری و الگوهای حافظه‌ای
🟦 1. ساختار دولت عباسی = “د.م.ا”
دولت متمرکز اسلامی → با الگوبرداری از ساسانیان
🔹 رمز: ساس → عب → د.م.ا
🔹 دیوان‌ها:
🟦 2. نقش ایرانیان = “د.س + ج”
🔹 دیوان‌سالار + جنگاور → انتقال ساختار ساسانی
رمز: ایر = د.س + ج
🟦 3. مالکیت = “م.ع.د”
🔹 مالکیت عالیه دولتی بر زمین، آب، صنعت، تجارت
🔹 جمع‌آوری مالیات از: شهر + روستا + ایل
رمز: م.ع.د = ز، آ، ت، ص → مالیات کل
🟦 4. الگوی شهرسازی = “ک.ش.ر + م.ک”
🔹 کهن‌دژ، شارستان، ربض + مرکزیت کاخ و مسجد
🔹 شهر بغداد = طراحی دایره‌ای با دیوار دفاعی
رمز: بغداد = دایره + ک.م (کاخ+مسجد)
→ الگوبرداری از شهر ایرانی
🟦 5. خودمختاری = “ح.م در د.و”
🔹 حکومت‌های محلی (طاهریان، صفاریان، سامانیان)
🔹 در دل دولت واحد اسلامی
رمز: ح.م ← د.و
📝 سؤالات چهارگزینه‌ای با رمز کلیدواژه‌ای
❓ 1. نقش اصلی ایرانیان در عباسیان؟
رمز: ایـران = د.س + ج
✅ پاسخ: C (دیوان‌سالاری و سازماندهی اداری)
❓ 2. کدام دیوان جعلی است؟
رمز دیوان‌ها = و.ش.ا.ب.ق.م
❌ دیوان فلسفه؟ جعلی
✅ پاسخ: C
❓ 3. الگوی شهر بغداد؟
رمز: ک.ش.ر = ساختار ساسانی
✅ پاسخ: C
❓ 4. نوع مالکیت در دولت عباسی؟
رمز: م.ع.د = مالکیت عالیه دولتی
✅ پاسخ: C
❓ 5. علت حکومت‌های محلی؟
رمز: ح.م در د.و
✅ پاسخ: B (پذیرش خودمختاری در دولت واحد)
❓ 6. معنی “شهر – دیوان”؟
رمز: ش-د = شهرِ دیوان‌ها (ادارات حکومتی)
✅ پاسخ: C
منبع: صفحه 54 تا 59 کتاب از شار تا شهر
