مفهوم شار و سازمان آن در قرن پنجم و ششم هجری قمری ( ۱۲ و ۱۳ میلادی)
شار دولت سلجوقی داستانی جالب دارد . در دل قرون پنجم و ششم هجری، زمانی که ایران پس از شکوه دوران آل‌بویه، وارد دوره‌ای تازه از دگرگونی شد، مفهوم “شار” یعنی شهر، رنگ‌وبویی دیگر گرفت؛ مفهومی که نه تنها یک محل سکونت، بلکه قلب تپنده‌ی قدرت، اقتصاد، سیاست و فرهنگ به‌شمار می‌رفت.
داستان از آنجا آغاز می‌شود که ایران اسلامی، پس از دوران طلایی علمی و هنری قرن چهارم، با ورود ترکان سلجوقی، قدم در مسیری متفاوت گذاشت. سلجوقیان، وارثان قدرت در سرزمین‌های گسترده‌ی شرق، به‌جای تحمل آزادی‌های فکری و فرهنگی دوران آل‌بویه، نظمی سخت‌گیرانه را برقرار کردند؛ نظمی که بر پایه دولت مرکزی مقتدر، نظام دیوانی منظم و سلطه‌ی کامل بر منابع طبیعی مثل آب و زمین استوار بود.
در این دوره، مردانی چون امام محمد غزالی و خواجه نظام‌الملک، ستون‌های فکری این نظم نوین را بنا نهادند. غزالی در سخنانش، سلاطین را چوپانان زمین خواند که از سوی خداوند برای نگهبانی انسان‌ها گمارده شده‌اند. در حالی‌که خواجه نظام‌الملک، صراحتاً می‌گفت: قدرت فقط از راه زور به‌دست می‌آید و شاهان نیاز به تأیید مردم ندارند. او حتی وزارت را موروثی می‌خواست، همچون دوران ساسانیان.
با این تفکرات، دولت سلجوقی، زمینیان را رعیت خود دانست و خود را مالک همه چیز؛ از زمین و آب تا اندیشه و کلام. ساختار زمینداری یا “اقطاع” کهن، دوباره جان گرفت. دولت زمین‌هایی را به افراد وفادار – معمولاً رؤسای ایلات و نظامیان – به‌صورت مشروط واگذار می‌کرد. اینان مسئول تأمین امنیت، جمع‌آوری مالیات، و حضور نظامی بودند، ولی در اصل، دولت همچنان مالک برتر بود و هر زمان می‌توانست این امتیازات را پس بگیرد.
در این نظم، دیگر تنها اقتصاد طلا و تجارت نبود که چرخ کشور را می‌چرخاند، بلکه آب، زمین و کشاورزی در رأس قرار گرفتند. آموزش نیز رنگی دیگر به خود گرفت؛ مذهب رسمی دولت، یعنی شافعی، پایه آموزش رسمی شد و مدارس “نظامیه” در سراسر سرزمین به گسترش این ایدئولوژی پرداختند. هرگونه اندیشه مخالف، کنار زده می‌شد.
اما آنچه بیش از همه این دوران را متمایز می‌کرد، جایگاه ویژه‌ی شهر یا همان شار بود. شهر، دیگر صرفاً محل زندگی نبود؛ به خانه‌ی فرماندهان، مقطعان، تیول‌داران و دیوان‌سالاران تبدیل شد؛ جایی که اقتصاد کشاورزی، صنعتی و بازرگانی، همگی زیر چتر دولت هدایت می‌شد. بازارهای وسیع و فعال، گواهی بر رونق تجارت و تولید بودند.
در حالی‌که سرزمین‌های غربی خلافت عباسی، سرگرم جنگ‌های فرساینده با اروپای فئودال بودند، شرق اسلامی، به‌ویژه زیر سلطه‌ی سلجوقیان و بعدها خوارزمشاهیان، شاهد پیدایش شهرهایی بزرگ، منظم و پررونق بود. این شارها، در دل خود ساختاری داشتند که از دل سازمان‌های ایلی، دیوانی و نظامی برآمده بودند و مثل چرخ‌دنده‌های یک ساعت دقیق، همه‌چیز را کنترل می‌کردند.
به این ترتیب، دولت سلجوقی نه فقط سرزمین را، که ذهن، زبان، باور و زندگی مردم را در چنبره‌ی قدرت خود گرفت. دولت مرکزی قاهر، همه‌جا حاضر و کنترل‌گر، به الگویی بدل شد که تا سده‌ها بعد، در کالبد دولت‌های پس از آن نیز نفس می‌کشید.
الگوی حفظ سریع مفهوم شار و سازمان آن در قرون ۵ و ۶ هجری (۱۲ و ۱۳ میلادی)
🔑 کد کلی: “ش.د.س.غ.ا.ن.ت.م.س”
(= شار – دولت – سلجوقی – غزالی – اقطاع – نظامیه – تیول – مالکیت – سلطنت)
✅ 1. شار = شهر سازمان‌یافته نظامی – اقتصادی
رمز: ش.پ.ز = شار، پادگان، زمینداری
شارها در این دوره مراکز تجمع دیوان‌سالاران، بازرگانان، تیول‌داران هستند. تولید + تجارت + تسلط.
✅ 2. دولت = قاهر و متمرکز با حذف آزادی عقیدتی
رمز: د.ق.م = دولت قاهر متمرکز
دولت سلجوقی با حذف آزادی‌های قرن ۴ (دوران آل‌بویه)، قدرت را قبضه کرد.
✅ 3. سلجوقیان = تشکیل دولت تیول‌دار + دیوانی
رمز: س.ت.د = سلجوقیان، تیول، دیوان
حکومت تیول‌داری و دیوان‌سالاری جای نظام آزادتر قبلی را گرفت.
✅ 4. غزالی و خواجه نظام‌الملک = نظریه‌پردازان مشروعیت سلطنت
رمز: غ.س.خ = غزالی، سلطنت الهی / خواجه، سلطنت قهری
غزالی: شاه چوپان مردم، مأمور خدا.
خواجه: سلطنت = زور + مشروعیت شرعی + وراثتی!
✅ 5. نظام دیوانی = مدیریت زمین و آموزش
رمز: ن.د.م = نظام دیوانی، مالکیت، نظامیه‌ها
نظامیه‌ها ابزار آموزش رسمی + دیوان ابزار کنترل زمین و تولید.
✅ 6. اقطاع و تیول = زمین در برابر خدمت نظامی
رمز: ا.ت.خ = اقطاع، تیول، خدمت نظامی
زمین دولتی به افراد متعهد واگذار می‌شود؛ در ازای آن مالیات و امنیت می‌دهند.
✅ 7. مالکیت = دولتی و مشروط
رمز: م.د.م = مالکیت دولتی مشروط
دولت صاحب نهایی آب و زمین است؛ مالکیت خصوصی محدود و مقطعی است.
✅ 8. شریعت + سیاست = اتحاد مشروط
رمز: ش.س.ن = شریعت، سیاست، نفی آزادی‌ها
در صورت ناسازگاری، شریعت عقب می‌رود؛ سیاست حرف آخر را می‌زند.
✅ 9. آموزش = نظامیه فقط!
رمز: ن.ی.م = نظامیه، یگانه مرجع
مدارس نظامیه تنها راه رسمی آموزش، مخالف دیگر مکتب‌ها = ممنوع.
✅ 10. سلطنت = قدرت مطلق الهی + دیوانی
رمز: س.م.ا = سلطنت، مطلقه، الهی
شاه نماینده خداست و مالک همه چیز.
✅ 11. شار در عمل = شهر تیول‌داران + بازرگانان + دیوان‌سالاران
رمز: ش.ت.ب.د = شار، تیول‌دار، بازرگان، دیوان
شهر، قلب اقتصاد + تجارت و سیاست دولت است.
✅ 12. نتیجه = دولت قاهر – مردم: رعیت مطلق
رمز: د.ق.ر = دولت قاهر، رعیت مطلق
هیچ آزادی بی‌اجازه دولت؛ همه تابع سلطنت مطلقه.
نکات امتحانی مهم:
تحول مفهوم “شار” در قرون پنجم و ششم هجری قمری (12 و 13 میلادی):
شکل‌گیری شهرها (شار) به عنوان مراکز قدرت دیوانی، اقتصادی و آموزشی.
شهرها پایگاه سکونت تیول‌داران و مقطعان و مراکز تجاری گسترده شدند.
شهرسازی منظم در پی حضور دولت همه‌جا حاضر و متمرکز شکل گرفت.
ویژگی‌های دولت سلجوقی:
تمرکز قدرت در دولت مرکزی همراه با ساختار دیوانی پیشرفته.
پایان آزادی‌های فرهنگی و مذهبی دوره آل‌بویه.
رسمیت یافتن مذهب شافعی و تمرکز آموزش از طریق مدارس نظامیه.
تئوری‌های مهم در مورد دولت:
امام محمد غزالی: سلاطین نمایندگان خدا بر زمین‌اند (نظریه مشروعیت دینی).
خواجه نظام‌الملک: مشروعیت سلطنت از زور حاصل می‌شود (قدرت مطلق حاکم).
سلطنت و وزارت را موروثی تلقی می‌کند.
نظام اقطاع و تیول‌داری:
بازگشت و احیای نظام ساسانی در چارچوب دیوانی دولت اسلامی.
واگذاری مشروط زمین در ازای خدمات نظامی، مالیاتی و امنیتی.
استفاده دولت از منابع اقتصادی بدون پرداخت مستقیم.
نقش دیوانیان و نظامیه‌ها:
تقویت دستگاه دیوان‌سالاری برای کنترل همه‌جانبه بر تولید، آموزش و عقاید.
ایجاد ساختار رسمی آموزش با هدف تحکیم ایدئولوژی دولت.
اقتصاد دوره سلجوقی:
جایگزینی اقتصاد مبتنی بر طلا با اقتصاد زمین‌محور.
رونق بازرگانی و نقش کلیدی بازارها در شار.
تقابل دولت و ملت:
شکل‌گیری مفهوم “رعیت” به جای ملت.
حذف آزادی‌های اجتماعی و فردی در برابر دولت قاهر.
❓ پرسش و پاسخ‌های پیشنهادی:
📌 مفهومی:
سؤال: مهم‌ترین ویژگی دولت سلجوقی در اعمال قدرت چه بود؟
پاسخ: استفاده از نظام دیوانی گسترده برای تمرکز قدرت، نظارت بر تولید، توزیع ثروت، و تحمیل سلطه ایدئولوژیک و سیاسی از طریق مذهب رسمی و آموزش سازمان‌یافته.
سؤال: چه تفاوتی بین دولت آل‌بویه و دولت سلجوقی در زمینه آزادی‌های فرهنگی وجود داشت؟
پاسخ: دولت آل‌بویه دوران اوج آزادی‌های فرهنگی و عقیدتی بود، در حالی که دولت سلجوقی با تمرکزگرایی و رسمیت‌یافتن مذهب شافعی، این آزادی‌ها را سرکوب کرد.
📌 تحلیلی:
سؤال: چرا نظریات امام محمد غزالی و خواجه نظام‌الملک پایه‌های نظری دولت سلجوقی محسوب می‌شوند؟
پاسخ: چون این نظریات مشروعیت سلطنت را بر مبنای دین (غزالی) و زور (نظام‌الملک) توجیه می‌کردند و چارچوب فکری لازم برای سلطنت مطلق و دیوان‌سالاری را فراهم ساختند.
سؤال: چگونه مفهوم “شار” در دوره سلجوقی دگرگون شد؟
پاسخ: شار از یک فضای زیستی ساده به مرکز فعالیت‌های اداری، تجاری، نظامی و سیاسی دولت تبدیل شد و ساختار شهری آن با حضور مقطعان و بازارهای وسیع شکل گرفت.
📌 تاریخی:
سؤال: در چه قرنی دولت سلجوقی به اوج قدرت رسید و چه نقشی در دگرگونی مفهوم دولت داشت؟
پاسخ: در قرون پنجم و ششم هجری (12 و 13 میلادی)، دولت سلجوقی با تمرکز سیاسی، اقتصادی و مذهبی، مفهوم دولت مطلق و همه‌جا حاضر را ایجاد کرد.
سؤال: چه عواملی موجب افول حیات علمی و فرهنگی ایران پس از قرن چهارم شد؟
پاسخ: سقوط آل‌بویه، تمرکزگرایی دولت سلجوقی، سرکوب آزادی‌های فرهنگی، و در نهایت حمله مغول.
📌 تطبیقی:
سؤال: تفاوت عمده دولت‌های اروپای قرون وسطی با دولت سلجوقی در چیست؟
پاسخ: در اروپا تقسیم اجتماعی کار و طبقات مستقل وجود داشت، اما در دولت سلجوقی همه ساختارهای اجتماعی و اقتصادی تحت سلطه دولت قرار داشت و مفهوم ملت جای خود را به “رعیت” داد.
منبع: صفحه 72 تا 78 کتاب از شار تا شهر
