ساخت و بافت شار از قرن چهارم تا قرن هفتم هجری قمری (قرن۱۱ تا ۱۴ میلادی)
روایت ساخت و تحول شار، از آزادی اندیشه تا قدرت مطلق
درست زمانی که خورشید قرن چهارم هجری قمری (برابر با قرن یازدهم میلادی) بر آسمان ایران درخشیدن گرفت، ایران در حال تجربه‌ی یکی از مهم‌ترین دوره‌های شکوفایی فکری، فرهنگی و شهری خود بود. انگار نفس تازه‌ای به روح شهرها دمیده شده بود، و این تازه‌نَفَس نه از سمت بغدادِ عباسی، بلکه از دل خود ایران می‌آمد.
در آن روزگار، اندیشه‌ی استقلال – هم سیاسی، هم مذهبی – آرام‌آرام جای خود را در میان نخبگان باز می‌کرد. نخستین نشانه‌های این دگرگونی، در خطه‌ی ری پدیدار شد؛ جایی که دولت آل زیار، پایه‌گذار آرمان‌خواهی بومی بود. این حرکت، با روی کار آمدن آل بویه، به اوج خود رسید. دولت بوییان نه‌تنها مذهب شیعه را در برابر تفکر غالب عباسی برجسته کرد، بلکه سنت‌های ایرانی فراموش‌شده را هم بازآفرینی کرد.
در چنین فضایی، شهر یا «شار» دیگر فقط مکانی فیزیکی نبود؛ جانی تازه یافته بود. «شار» مکانی شد برای همه: عالم و هنرمند، روحانی و صنعتگر، بی‌نیاز و بینوا. مسجد و مدرسه در دل شهرها جان گرفتند. هر مذهب و مکتبی، برای خود فضایی یافت؛ نه برای درگیری، که برای بحث، گفتگو و رقابت سالم. آزادی اندیشه، پرچم برافراشته‌ی این عصر بود.
انجمن‌های صنفی که ریشه‌شان به قرن سوم هجری می‌رسید، در قرن چهارم به شکوفایی رسیدند. هزاران تن از مردمان شهری و روستایی، در پیشه‌های گوناگون مشغول شدند. صنوف بر اساس حرفه‌ها سازماندهی شدند، اما برخلاف اروپا که گیلدها مستقل و خودمختار بودند، در ایران اسلامی دولت هم در این سازماندهی نقش داشت. این انجمن‌ها تحت نظارت دقیق دولت و دیوان حسبه فعالیت می‌کردند. دولت نه دشمن اصناف، بلکه همراه و در هم تنیده با بازار بود؛ خودش بزرگ‌ترین صنعتگر و بازرگان به شمار می‌رفت.
اما مهم‌ترین ویژگی این دوره، وحدت اجتماعی و اقتصادی کار بود. در این شار، همه اقشار، حتی صنوفی مثل گدایان و رقاصان، سهمی داشتند. دولت آل بویه با بهره‌گیری از میراث سامانی و سنت‌های ایرانی، نظم نوینی را بنیان گذاشت که پایه‌گذار نوعی شهرگرایی متفاوت شد.
در این دوره است که شهرهایی همچون ری، نیشابور، اصفهان، شیراز، جرجان و طوس شکوفا شدند و حتی گاه رقیب بغداد بودند. یکی از نمونه‌های درخشان این شهرسازی، شهر فناگرد خسرو بود؛ شهری شطرنجی‌شکل با بازارها و محلات باشکوه که به دستور عضدالدوله ساخته شد، هرچند بعدها به دست فراموشی سپرده شد.
در شهرهای این دوره، محلات بدون هیچ برتری نژادی، مذهبی یا قومی پیرامون میدان مرکزی و بازار شکل می‌گرفتند. این هم‌سطحی و هم‌زیستی، در تاریخ شهرسازی ایران، جلوه‌ای استثنایی دارد. درست مانند سبک معماری رازی که خاص و تکرارنشدنی بود.
بدین‌ترتیب، قرن چهارم هجری قمری نه‌تنها نقطه عطفی در تاریخ سیاسی ایران، بلکه نقطه‌ای طلایی در تاریخ شهرسازی، فرهنگ، اندیشه و هم‌زیستی اقوام و اصناف گوناگون در دل شار ایرانی به شمار می‌آید.
برای اینکه این متن سنگین و تاریخی به شکل ساده و رمزگذاری‌شده در ذهن شما باقی بماند، آن را به چند بخش کلیدی تقسیم می‌کنیم و برای هر بخش، رمز و کلیدواژه تعریف می‌کنیم. این الگو طوری طراحی شده که در جلسه امتحان بتوانید با دیدن حروف اختصاری، اطلاعات اصلی را سریعاً به یاد آورید.
🔷 ساختار اصلی متن
ما متن را در ۵ کد اصلی خلاصه می‌کنیم:
کد اصلی:
“ش.ب.س.ف.ا”
(شار آزاد → بویه → صنوف → فضایی → استثنایی)
✅ ۱. ش = شار آزاد (دوره دیالمه)
رمز: “آزادی در دین، علم، شهر”
🔹 قرن ۴ هجری (۱۱ میلادی): اوج آزادی علمی، ادبی، مذهبی
🔹 ظهور دولت آل زیار و آل بویه = استقلال از بغداد
🔹 رجوع به مفاهیم کهن ایران + مذهب شیعه → احیای آیین‌ها
🔹 شهرها با آزادی کامل شکل می‌گیرند
🔹 همه مکاتب در مدرسه‌ها و مساجد حضور دارند (رقابت سالم)
🧠 کلمه کلیدی حفظی:
“ری-بویه-شیعه-آزادی”
✅ ۲. ب = بویه و بازتعریف شهر (شار)
رمز: “بازگشت به بافت برادرانه”
🔹 دولت بویه: نقش فعال در ساختار کالبدی، فرهنگی، سیاسی
🔹 بازگشت مراسم ایرانی در قالب شیعه
🔹 مفهوم “شار” = شهر برای همه اقشار اجتماعی
🔹 شهر = محل مدرسه، مسجد، وقف، تعامل طبقات
🔹 آزادی اندیشه و مذهب + حضور گسترده روحانیون، فلاسفه، دانشمندان
🧠 کلمه کلیدی حفظی:
“بویه = بازگشت، باور، برادری”
✅ ۳. س = صنوف و سازمان‌یافتگی
رمز: “سازماندهی صنفی زیر نظر دولت”
🔹 شکوفایی انجمن‌های صنفی (از قرن ۳ شروع، در قرن ۴ کامل شد)
🔹 اصناف: گسترده، ولی زیر نظر دیوان حسبت (دولت)
🔹 تفاوت با گیلدهای اروپا:
در اروپا = مستقل، برای منافع خود
در ایران = وابسته به دولت، درهم‌تنیده با بازار
🔹 همه صنوف، حتی گدایان، رقاصان، تشکل داشتند
🧠 کلمه کلیدی حفظی:
“صنوف = ساختار + سلطه دولت”
✅ ۴. ف = فضاسازی شهری و کالبدی
رمز: “فضا برای همه در کنار میدان”
🔹 مدل شهرسازی: برگرفته از سامانیان + بویه
🔹 مرکز شهر: میدان + دیوان + بازار + مسجد جامع
🔹 محلات شهری بدون تبعیض مذهبی، قومی، نژادی
🔹 نمونه: شهر فناگرد خسرو (شهر شطرنجی کنار شیراز)
🧠 کلمه کلیدی حفظی:
“فضا = فراگیری، فاقد تبعیض”
✅ ۵. ا = استثناء تاریخی (سبک و دوره خاص)
رمز: “استثنا در سبک، ساختار و ساخت”
🔹 قرن ۴ هجری = استثناء در شهرسازی، آزادی اندیشه، هنر
🔹 سبک رازی (در معماری) = بی‌مانند قبل و بعد
🔹 شهرهایی مثل ری، اصفهان، نیشابور، طوس و…
🔹 رقابت با بغداد در شکوفایی شهری
🧠 کلمه کلیدی حفظی:
“استثنایی‌ترین قرن شهری ایران”
🧠 جمع‌بندی نهایی برای حفظ:
“ش.ب.س.ف.ا = شار، بویه، صنوف، فضا، استثنا”
هر کدام:
ش = آزادی دین و دانش
ب = بازگشت آیین‌های کهن
س = صنوف منظم اما دولتی
ف = فضا برای همه اقشار
ا = استثنای تاریخی در سبک و شهرسازی
