شهر نشینی، شهرگرایی و شهرسازی قبل از اسلام

یکم: مرحله شکل گیری و پیدایش پدیده شهر

نکات امتحانی فصل اول کتاب “از شار تا شهر” برای دانشجویان شهرسازی

(به صورت خلاصه شده، طبقه بندی شده و همراه با نکات کلیدی و سوالات امتحانی)

۱. مفهوم فضا و نقش انسان در معنا بخشیدن به آن

• فضا به خودی خود هیچ ویژگی خاصی ندارد، اما وقتی انسان در آن فعالیت می‌کند، به آن معنای نمادین می‌بخشد.

• مثال: یک زمین خالی فقط یک مکان است، اما وقتی در آن بازار بسازیم، به فضایی زنده و اجتماعی تبدیل می‌شود.

نکته کلیدی:

• فضا مانند یک بوم سفید است که انسان با رفتارها و فعالیت‌هایش آن را رنگ می‌زند.

۲. چرا باید تاریخ شهر را مطالعه کنیم؟

• برای فهم شهر امروز، باید بدانیم شهر در گذشته چگونه شکل گرفته و چرا تغییر کرده است.

• دو نکته مهم در مطالعه تاریخی شهر:
  ۱. شرایط عمومی (مثل جغرافیا یا دوره تاریخی).
  ۲. شرایط خاص (مثل سبک حکومتی یا فرهنگ محلی).

مثال از کتاب:

• شهر اصفهان در دوره صفویه به دلیل شرایط خاص (حکومت متمرکز و اقتصاد قوی) به اوج رسید، اما در دوره قاجار به دلیل تغییر شرایط (ضعف حکومت) افول کرد.

۳. سه عامل اصلی شکل‌دهنده شهر

۱. جهان‌بینی (فرهنگ و عقاید):

• مثلاً شهرهای اسلامی حول مسجد و بازار ساخته می‌شدند.
  ۲. اقتصاد (معیشت و تجارت):

• شهرهای بندری مثل بوشهر به دلیل تجارت دریایی رشد کردند.
  ۳. محیط طبیعی (آب‌وهوا و جغرافیا):

• شهرهای یزد با بادگیرها سازگار با اقلیم گرم و خشک هستند.

نکته امتحانی:

• غفلت از هر یک از این عوامل باعث تحلیل نادرست از شهر می‌شود.

۴. دوره‌های تاریخی شهر در ایران

۱. شهرهای قبل از اسلام:

• سبک پارسی (هخامنشی): شهرهای تشریفاتی مثل تخت جمشید.

• سبک پارتی (اشکانی-ساسانی): شهرهای دفاعی مثل فیروزآباد.
  ۲. شهرهای بعد از اسلام:

• سبک خراسانی (قرون اولیه اسلامی): شهرهای ساده و کاربردی.

• سبک اصفهانی (صفویه): شهرهای زیبا و برنامه‌ریزی‌شده مثل اصفهان.
  ۳. شهرهای معاصر:

• تأثیر صنعت و غرب، مثل تهران دوره پهلوی.

مقایسه کلیدی:

• شهرهای قدیم ارگانیک و رشد تدریجی داشتند، اما شهرهای جدید طرح‌ریزی شده هستند.

۵. پرسش‌های مروری

الف) تستی:

۱. کدام عامل در شکل‌گیری شهرهای کویری ایران مؤثرتر بود؟

• الف) اقتصاد

• ب) اقلیم

• ج) سیاست

• د) مهاجرت
  پاسخ: ب

۲. سبک معماری دوره صفویه چه نام دارد؟

• الف) پارتی

• ب) خراسانی

• ج) اصفهانی

• د) آذری
  پاسخ: ج

ب) تشریحی:

۱. چرا مطالعه تاریخ شهر برای برنامه‌ریزی شهری امروز مهم است؟
پاسخ:

• زیرا شهر محصول تداوم تاریخی است. فهم گذشته به ما کمک می‌کند اشتباهات گذشته را تکرار نکنیم (مثل نادیده گرفتن اقلیم در ساخت‌وسازهای امروز).

۲. تأثیر جهان‌بینی اسلامی بر سازمان فضایی شهرهای تاریخی را توضیح دهید.
پاسخ:

• در شهرهای اسلامی، مسجد قلب شهر بود و بازارها حول آن شکل می‌گرفتند. محله‌ها نیز بر اساس همبستگی اجتماعی (مثل محله زرگرها) سازماندهی می‌شدند.

۶. جمع‌بندی به زبان ساده

• شهر مثل یک موجود زنده است: تولد، رشد و تغییر دارد.

• برای فهم شهر، باید تاریخ، فرهنگ، اقتصاد و محیط آن را با هم دید.

• شهرسازی موفق ترکیبی از آموزه‌های گذشته و نیازهای امروز است.

نکات امتحانی و بازخوانی مجدد:

فصل ۱: مفهوم فضا و فرآیند تاریخی شهر

۱.۱ فضا و معنای نمادین آن

• فضا به تنهایی فاقد ویژگی خاص است، اما با فعالیت انسانی، معنای نمادین مییابد.

• فضا بستری برای رفتارهای انسانی، تخیل و واقعیت میشود.

• نکته امتحانی: فضا زمانی معنادار میشود که انسان آن را با فعالیتهایش تعریف کند.

۱.۲ فرآیند تاریخی شهر

• شناخت هر پدیده (مثل شهر) نیازمند بررسی فرآیند تاریخی آن است.

• شرایط عام (زمان و مکان) و شرایط خاص (اقتصادی-سیاسی، اجتماعی-فرهنگی) در تحول شهر مؤثرند.

  • شرایط عام: لازم برای شکلگیری پدیده (مثلاً موقعیت جغرافیایی).

  • شرایط خاص: کافی برای تمایز پدیده (مثلاً سبک معماری یک دوره).

• نکته کلیدی: تحلیل شهر بدون توجه به این دو شرط، ناقص است.

۱.۳ عوامل مؤثر در شکلگیری شهر

۱. جهانبینی (نگرش فرهنگی-مذهبی):

• تأثیر دین، مذهب و ایدئولوژی بر ساختار شهر (مثال: شهرهای اسلامی با محوریت مسجد).
  ۲. اقتصاد (روابط تولید و توزیع):

• نقش تجارت، کشاورزی و صنعت در توسعه شهر (مثال: شهرهای بندری مانند بوشهر).
  ۳. محیط (اقلیم و جغرافیا):

• تأثیر آبوهوا، منابع آب و توپوگرافی (مثال: شهرهای کویری با بادگیرها).

۱.۴ دورههای تاریخی شهر در ایران

۱. قبل از اسلام:

• سبک پارسی (هخامنشی)، پارتی (اشکانی-ساسانی).

• ویژگی: شهرهای حکومتی-مذهبی (تخت جمشید).
  ۲. بعد از اسلام:

• سبک خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی.

• ویژگی: شهرهای بازار-محور (اصفهان دوره صفوی).
  ۳. دوران معاصر:

• تأثیر صنعت و غرب (تهران دوره قاجار و پهلوی).

خلاصه فصل

• فضا با فعالیت انسانی معنا مییابد.

• تحلیل شهر نیازمند مطالعه تاریخی، اقتصادی، فرهنگی و محیطی است.

• سه عامل جهانبینی، اقتصاد و اقلیم، ساختار شهر را شکل میدهند.

سوالات امتحانی

تستی (چهارگزینه ای):

۱. کدام عامل در شکلگیری شهرهای اسلامی نقش محوری دارد؟

• الف) اقتصاد

• ب) جهانبینی

• ج) محیط

• د) سیاست
  پاسخ: ب

۲. سبک معماری دوره ساسانی چه نام دارد؟

• الف) پارسی

• ب) پارتی

• ج) خراسانی

• د) آذری
  پاسخ: ب

تشریحی:

۱. تفاوت «شرایط عام» و «شرایط خاص» در تحول شهر را با مثال توضیح دهید.
پاسخ:

• شرایط عام: عوامل کلی مثل جغرافیا (مثال: قرارگیری شهر در کنار رودخانه).

• شرایط خاص: عوامل منحصربهفرد مثل سبک حکومتی (مثال: میدان نقش جهان در اصفهان).

۲. تأثیر اقلیم بر سازمان فضایی شهرهای تاریخی ایران را شرح دهید.
پاسخ:

• شهرهای کویری: بادگیرها، حیاط مرکزی.

• شهرهای کوهستانی: ساختار فشرده و مصالح سنگین.

نکته پایانی:

این متن برای مرور سریع و آمادگی امتحان طراحی شده است. برای مطالعه عمیقتر، به کتاب اصلی مراجعه کنید.

 “شکل‌گیری شهر در دوره ماد” از کتاب “از شار تا شهر”

۱. مقدمه: گذار از جامعه عشایری به شهرنشینی

در قرن‌های ۹ تا ۷ قبل از میلاد، اقوام ماد ساکن در کوه‌های زاگرس با دو نوع جامعه آشنا بودند:

• جامعه عشایری (کوچ‌نشین)

• جامعه روستایی (یکجانشین)

این جوامع بر اساس نظام عشیره‌ای اداره می‌شدند تا اینکه با شهرهای بین‌النهرین (مانند بابل و نینوا) آشنا شدند و تحولی اساسی رخ داد.

۲. تولد اولین شهر مادی: هگمتانه (همدان امروزی)

• مادها با تشکیل دولت متمرکز، اولین شهر ایرانی به نام هگمتانه را ساختند.

• ویژگی‌های هگمتانه:

  • ترکیبی از سه جامعه عشایری، روستایی و شهری بود.

  • برخلاف شهرهای بین‌النهرین که حول معبد شکل می‌گرفتند، هگمتانه هم شهر-معبد بود و هم شهر-قدرت.

  • معنای نام هگمتانه: “مکان جمع شدن” (اشاره به وحدت سه جامعه).

نکته کلیدی:
هگمتانه صرفاً یک شهر نبود، بلکه نماد دولت متمرکز مادها و نقطه اتصال جوامع مختلف بود.

۳. معماری و سازمان فضایی شهرهای مادی

• شهرهای ماد بیشتر شبیه قلعه‌های نظامی بودند تا شهرهای مسکونی.

• مشخصات اصلی:

  • قرارگیری بر فراز تپه‌های استراتژیک.

  • دیوارهای محکم و تقسیم‌بندی داخلی دقیق.

  • سکونت‌گاههای کوچک در اطراف قلعه اصلی.

• کارکردها:

  • مرکز مدیریت و کنترل منطقه.

  • پایگاه دفاعی در برابر حملات.

  • نماد قدرت حکومت.

مثال:
دیاکو (بنیانگذار سلسله ماد) در هگمتانه زندگی می‌کرد، اما این شهر بیشتر مقر حکومت بود تا محل زندگی عموم مردم.

۴. عوامل مؤثر در شکل‌گیری شهرهای مادی

۱. عامل سیاسی: نیاز به نمایش قدرت حکومت مرکزی.
۲. عامل اقتصادی: کنترل راه‌های تجاری و نظام “غارت-دفاع”.
۳. عامل محیطی: انتخاب مکان‌های بلند و قابل دفاع.

تفاوت با شهرهای بین‌النهرین:

• در بین‌النهرین شهرها حول معابد شکل می‌گرفتند، اما در ایران مادی، شهرها قلعه‌های حکومتی بودند.

خلاصه نکات مهم

• مادها اولین شهرهای ایرانی را به عنوان مراکز قدرت ساختند.

• هگمتانه نمونه‌ای از شهر-قلعه با کارکرد سیاسی و نظامی بود.

• شهرهای این دوره هنوز جامعه شهری کامل نبودند، بلکه نماد وحدت سه جامعه عشایری، روستایی و حکومتی بودند.

سوالات مروری

الف) تستی:

۱. هگمتانه در دوره ماد بیشتر چه کاربردی داشت؟

• الف) شهر تجاری

• ب) قلعه حکومتی

• ج) مرکز مذهبی

• د) شهر مسکونی
  پاسخ: ب

۲. کدام ویژگی شهرهای بین‌النهرین در هگمتانه وجود نداشت؟

• الف) دیوارهای دفاعی

• ب) تمرکز حول معبد

• ج) سیستم مدیریتی

• د) موقعیت استراتژیک
  پاسخ: ب

ب) تشریحی:

۱. چرا هگمتانه را می‌توان نماد “وحدت سه جامعه” در دوره ماد دانست؟
پاسخ:
زیرا این شهر به عنوان نقطه اتصال جامعه عشایری، روستایی و حکومتی طراحی شد و نام آن (“مکان جمع شدن”) به این مفهوم اشاره دارد.

۲. تفاوت اصلی شهرهای مادی با شهرهای بین‌النهرین را توضیح دهید.
پاسخ:
شهرهای بین‌النهرین حول معابد (شهر-معبد) شکل می‌گرفتند، در حالی که شهرهای مادی قلعه‌های حکومتی (شهر-قدرت) بودند که کارکرد دفاعی و سیاسی داشتند.

نقشه ذهنی برای درک بهتر این مطلب:

mindmap
root((شهرهای دوره ماد))
├─ ۱. پیشینه
│ ├─ جوامع پیشین
│ │ ├─ عشایری (کوچ‌نشین)
│ │ └─ روستایی (یکجانشین)
│ └─ آشنایی با شهرهای بین‌النهرین
│ ├─ اور
│ ├─ بابل
│ └─ نینوا

├─ ۲. هگمتانه (همدان)
│ ├─ ویژگی‌ها
│ │ ├─ شهر-قدرت
│ │ ├─ شهر-معبد
│ │ └─ مرکز وحدت سه جامعه
│ └─ تفاوت با بین‌النهرین
│ ├─ عدم تمرکز حول معبد
│ └─ کارکرد حکومتی-نظامی

├─ ۳. معماری
│ ├─ قلعه‌های سنگی
│ ├─ موقعیت استراتژیک
│ │ ├─ تپه‌های بلند
│ │ └─ دیوارهای دفاعی
│ └─ تقسیم‌بندی داخلی

├─ ۴. عوامل شکل‌گیری
│ ├─ سیاسی
│ │ └─ نمایش قدرت حکومت
│ ├─ اقتصادی
│ │ └─ کنترل راه‌های تجاری
│ └─ محیطی
│ └─ انتخاب مکان‌های دفاعی

└─ ۵. نکات کلیدی
├─ اولین شهرهای ایرانی
├─ نماد دولت متمرکز
└─ جامعه شهری ناقص (بیشتر حکومتی)

جدول برای درک بهتر این مطلب: