شناخت دقیق هر پدیده، وابسته به درک درست از فرآیند تاریخی شکل‌گیری و تحول آن است. البته منظور از نگاه تاریخی، صرفاً بازگرداندن پدیده به گذشته و منجمد کردن آن در زمان نیست. بلکه باید پدیده را در بستر تاریخی‌اش فهم کنیم، به این معنا که چگونه پدید آمده، چه عواملی بر شکل‌گیری آن اثر گذاشته‌اند، و این عوامل چگونه در گذر زمان تغییر یافته‌اند.

در این مسیر، دو دسته شرایط نقش کلیدی ایفا می‌کنند:

• شرایط عام (نظیر مکان و زمان) که بستر کلی را فراهم می‌کنند،
• و شرایط خاص (مانند عوامل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی) که ویژگی‌های خاص هر پدیده را تعیین می‌کنند.

درک درست از شرایط عام کمک می‌کند تا فضای کلی زیست یک پدیده را بفهمیم؛ فضایی که بدون آن، اساساً امکان شکل‌گیری پدیده وجود ندارد. در مقابل، شناخت شرایط خاص، به ما اجازه می‌دهد تا خود پدیده را آن‌طور که هست، با جزئیات و تفاوت‌هایش نسبت به پدیده‌های مشابه درک کنیم. بنابراین، می‌توان گفت که شرایط عام، شرط لازم و شرایط خاص، شرط کافی برای شناخت و تحلیل یک پدیده‌اند.

شناخت تاریخچه‌ی یک پدیده به ما کمک می‌کند تا وضعیت کنونی آن را بهتر بفهمیم، و بر اساس آن، تحولات آینده‌اش را پیش‌بینی کنیم. به بیان دیگر، گذشته، پایه‌ی درک اکنون است و اکنون، حامل بذرهای آینده.

با همین دیدگاه، در این نوشتار تلاش داریم تا شهر ایرانی را در فرآیند تاریخی‌اش بررسی کنیم:

• “شار” که شکل ابتدایی شهر در ایران بوده، چگونه به شهر تبدیل شده؟
• این شهر چه تفاوت‌هایی با دیگر شهرها دارد؟
• و بر اساس روندهای گذشته و وضعیت کنونی، چه آینده‌ای برای شهر ایرانی می‌توان متصور شد؟

ما برای این منظور، هم به منابع مکتوب و آثار تاریخی متوسل شده‌ایم، و هم به بررسی‌های میدانی در شهرها و سکونتگاه‌های گوناگون ایران. از سکونتگاه‌های ابتدایی مانند خانه‌های ساده در هورهای جنوب ایران و کوه‌های بشاگرد، تا شهرهای بزرگ و تاریخی با معماری دقیق و غنی، همه‌ی اینها به‌نوعی بازتابی از نوع زیست، تولید، باور، و تعامل انسان با محیط‌زیست خویش‌اند.

ما معتقدیم که ساختار کالبدی شهرها چیزی بیش از بناها و خیابان‌هاست. شهرها بازتاب روابط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی روانی یک جامعه‌اند. به عبارتی، شهر حاصل فیزیکی‌شده‌ی شیوه‌های زیست، تولید و باورهای انسان‌ها در یک مقطع تاریخی خاص است.

هر شهر، با ترکیب خاصی از فضا، زمان و جامعه شکل گرفته است؛ مکانی که متأثر از عناصر طبیعی بوده، و در بستر تحولات اجتماعی و اقتصادی، به فضایی معنادار تبدیل شده است.

بر اساس مطالعات تاریخی و میدانی، سه عامل اساسی در شکل‌گیری و تحول شهرهای ایرانی (و به طور کلی، هر شهر انسانی) نقش بنیادین داشته‌اند:

• جهان‌بینی و نگرش فرهنگی

نوع نگاه یک جامعه به هستی، نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری شهر دارد. دین، مذهب، سنت‌ها، باورهای اجتماعی و ارزش‌های فرهنگی همگی تعیین می‌کنند که چه چیزی در شهر مهم تلقی شود، چه نوع فضاهایی شکل بگیرد، و روابط انسانی چگونه در فضا منعکس شود. برای مثال، ساختار محله‌ای در شهرهای سنتی ایران، متأثر از باورهای مذهبی و اجتماعی بوده که بر مفهوم «همسایگی» و «محرمیت» تأکید داشته است.

• اقتصاد و نحوه تولید و توزیع

نظام اقتصادی جامعه نیز مستقیماً بر شکل و عملکرد شهر تأثیر می‌گذارد. مسیرهای تجاری، بازارها، نوع تولید، نحوه مالکیت زمین، و حتی مفاهیمی چون تمرکز یا پراکندگی تولید، همگی در ساخت فیزیکی شهر منعکس می‌شوند. در تاریخ ایران، رابطه‌ای تنگاتنگ میان شهر و اقتصاد وجود داشته است. از کاروانسراهای درون شهری گرفته تا مراکز تولیدی در حاشیه شهر، شهر همواره با اقتصاد تنیده بوده است.

یک نکته مهم در تاریخ شهرهای ایرانی، نقش پدیده «غارت-دفاع» بوده است. در بسیاری از دوره‌های تاریخی، شهرها یا به‌عنوان مراکز ثروت مورد هجوم قرار گرفته‌اند، یا به‌عنوان پناهگاه‌هایی ایمن در برابر تهدیدات ساخته شده‌اند. این موضوع بر نحوه استقرار و حتی معماری شهرها تأثیر مهمی داشته است.

• محیط طبیعی و اقلیم

هیچ شهری را نمی‌توان بدون در نظر گرفتن محیط طبیعی‌اش تحلیل کرد. آب‌وهوا، دسترسی به منابع طبیعی، پستی و بلندی زمین، و شرایط اقلیمی همواره در تعیین مکان و شکل شهر اثرگذار بوده‌اند. حتی امروز، با وجود تکنولوژی‌های پیشرفته، هنوز این عوامل نقش مهمی در تصمیم‌گیری‌های شهری دارند. در گذشته، بسیاری از تمدن‌ها در کنار رودخانه‌ها، دره‌ها، یا سواحل شکل گرفته‌اند. در ایران نیز شهرهایی مانند اصفهان، شیراز یا تبریز، همگی متأثر از محیط طبیعی خود بوده‌اند.

شهر، صرفاً مجموعه‌ای از ساختمان‌ها و خیابان‌ها نیست؛ بلکه ترکیبی پیچیده از معنا، عملکرد، باور، و زیست است. شناخت فرآیند تاریخی شهر و تحلیل عواملی که در شکل‌گیری آن نقش داشته‌اند، نه تنها ما را با گذشته‌اش آشنا می‌کند، بلکه ابزاری برای تحلیل وضع موجود و پیش‌بینی آینده به دست می‌دهد.

در این نوشتار، تلاش بر آن است که با در نظر گرفتن عناصر فرهنگی، اقتصادی و اقلیمی، تصویری جامع از چگونگی شکل‌گیری شهر ایرانی ارائه شود؛ تصویری که گذشته را روشن، حال را تحلیل‌پذیر و آینده را قابل‌تصور می‌سازد.